Analyse
Rapporten
CVR Transcript
Multimedia
Overige documenten
Downloads
Forum
Links
 

Tenerife; hoe politiek was het? 

De afwikkeling van de ramp op Tenerife was een politiek spel’, zomaar een uitspraak die we wel tegenkomen.
Het lijkt ons goed om enig onderzoek te verrichten naar het waarheidsgehalte van deze opmerking. Is de afwikkeling van de ramp een politiek spel geweest of niet?
We willen ons artikel als volgt opbouwen.
• Als eerste willen we kijken naar het Spanje onder Franco. (tot 1975)
• Ten tweede willen we kijken naar de verdeeldheid die Spanje kende op de dag van de ramp.
• Als derde willen we nog even een paar concrete punten noemen over de politieke situatie in Spanje op de dag van de ramp.
• Daarna willen we kijken of de politiek invloed heeft gehad op de afwikkeling van de ramp.
• Als laatste willen we met een conclusie eindigen.

Spanje onder Franco
27 maart 1977, de dag van de ramp. Hoe zat Spanje politiek in elkaar?
Op de bewuste dag van de ramp is het nog maar 1,5 jaar na de dood van de Spaanse dictator Franco (4 december 1892 – 20 november 1975). Deze Spaanse dictator had Spanje lang in zijn greep gehad. Waren de andere landen van Europa al een democratie, werkten de andere landen van Europa al met elkaar samen in de EG, Spanje is geïsoleerd. Het was Franco gelukt om in de Tweede Wereldoorlog de neutraliteit te handhaven, ondanks het aandringen van Adolf Hitler om met hem mee te vechten.
Na de oorlog probeerde Franco de scherpe kantjes van zijn regime af te zwakken: het aantal arrestaties van politieke tegenstanders verminderde en fascistische symbolen werden afgeschaft. Echter, nog steeds weigerden vele landen betrekkingen aan te gaan met het Spanje van Franco.

Dat veranderde in 1950. Bij het uitbreken van de Koreaanse oorlog werd Spanje door de Amerikanen gezien als een belangrijke bondgenoot tegen het communisme. De Verenigde Staten kwamen met militaire en economische steun over de brug, in ruil voor het gebruik van militaire bases in Spanje. In 1955 werd Spanje lid van de VN, maar het land moest tot 1982 wachten voordat het lid mocht worden van de NAVO.

Franco voerde in de jaren vijftig economische liberaliseringen door. Gecombineerd met buitenlandse investeringen en een groeiend toerisme naar Spanje kon de economie opbloeien.
Franco bleef tot op de dag van zijn dood de dictator van Spanje. Onder zijn bewind werd iedere vorm van oppositie hardhandig de kop ingedrukt, maar kende Spanje ook een periode van betrekkelijke stabiliteit. De toegenomen welvaart in de jaren zestig leidde tot een nieuwe middenklasse die naast economische ook meer politieke vrijheid ging eisen. De laatste vijf jaar nam de kritiek op Franco sterk toe. Toen Franco in 1975 op 82-jarige leeftijd overleed kwam een einde aan een der laatste dictaturen in West-Europa.
Franco had zijn opvolging goed voorbereid. Al in 1973 had hij de dagelijkse leiding van de regering overgedragen aan een premier, Carrero Blanco. Deze kwam echter zes maanden later bij een spectaculaire ETA-aanslag om het leven. Daarnaast had hij de kleinzoon van de laatste koning van Spanje, Juan Carlos, jarenlang voorbereid op de opvolging. Twee dagen na zijn dood werd deze beëdigd als koning van Spanje. Hoewel hij een vertrouweling was van Franco stuurde hij toch al gauw onverwacht aan op herstel van de democratie en de federalisering van Spanje.
Dit kwam onverwachts, echter mét resultaat. Twee maanden ná de ramp op Tenerife, Op 15 juni 1977, werden in Spanje de eerste vrije verkiezingen in veertig jaar gehouden. Dit resulteerde in een grondwet die op 6 december 1978 door de bevolking door middel van een referendum met 92% van de stemmen werd aangenomen.

Spanje; een verdeeld land
Tijdens de Tweede Wereldoorlog is het goed toeven voor Nazi’s in het Spanje onder Franco. Franco was Duitsland nog altijd dankbaar voor de steun die hij had ontvangen tijdens Spaanse Burgeroorlog. Echter, de Canarische Eilanden kiezen voor de Amerikanen, zodoende komt er een tweedeling in het Spaanse grondgebied. Na de oorlog zijn het vooral de Russen die van de Canarische eilanden koloniën wil maken van het Russische Rijk.
Deze tweedeling is één van de oorzaken van de oprichting van de terroristische organisatie, de Mouvement pour l’ Autodetermination et l’ Independance de l’ Archipel Caraniem (MPAIAC), in Algerije opgericht door Antonio Cubillo. Het ideaal van de MPAIAC is de eilandengroep terug te geven aan de nazaten van de oorspronkelijke bewoners. Omdat de Spaanse regering hier niet erg warm voor loopt, vind deze terreurbeweging het nodig hun mening door aanslagen te laten gelden.
Deze organisatie eist ook de bommelding van 27 maart 1977 op Las Palmas op.
Spanje; 27 maart 1977
We dienen dus te beseffen dat als we over de politieke situatie van Spanje praten op het moment van de ramp, we praten over een zeer complexe situatie. Op het moment van de ramp zijn dus de volgende zaken aan de hand in de politiek van Spanje:

• Het land is nog maar 1,5 jaar onder het regime van Franco vandaan.
• Het land heeft veertig jaar land géén verkiezingen gekend. Deze zijn gehouden op 15 juni 1977)
• Het land heeft te maken met een tweedeling en met een terroristische organisatie die de onafhankelijkheid van de Canarische Eilanden eist.
• Spanje is geen lid van de Europese Gemeenschap, en er zijn nog maar weinig Europese landen die betrekkingen willen hebben met Spanje. Amerika heeft dat echter wel. Amerika is Spanje dankbaar voor de verleende (militaire) hulp tijdens de Korea-oorlog.

Invloed op de ramp?
Na een beschrijving te hebben gegeven van de politieke situatie in het land voelen we ons gedrongen om te kijken naar welke invloed dit heeft gehad op de afwikkeling van de ramp. We willen onszelf eerst een paar vragen stellen. Vragen die ons, en met ons nog zoveel anderen bezighouden. Vragen die een antwoord lijken te geven op de vraag of de politiek van invloed is geweest op het rapport.

1. De eerste vraag die we ons dienen te stellen is waarom het Spaanse onderzoek de verkeerstoren buiten schot gelaten wordt. Tot op de dag van vandaag is het onbekend waarom de verkeersleiders de PanAm hebben opgedragen om afslag C3 te nemen in plaats van de veel makkelijkere te nemen afslag C4. Deze vraag had beantwoord kunnen worden door middel van het afnemen van een verhoor bij de verkeersleiders van dat moment. Echter, de vraag is tot op de huidige dag onbeantwoord.

2. De volgende vraag die we willen stellen is waarom men nooit de minste bereidheid heeft getoond om te onderzoeken of de verkeersleiders inderdaad naar een voetbalwedstrijd zaten te kijken. Onafhankelijk van wat de uitkomst van het onderzoek zou zijn, had men het toch op zijn minst kunnen onderzoeken.

3. De derde vraag die we onszelf willen stellen is of de bevolking van Spanje zich in die mate veilig voelde dat men de regering tegen durfde spreken. We gaan hiervoor naar een ooggetuige van de ramp. Zij verklaarde, 25 jaar na dato, dat de toren inderdaad een voetbalwedstrijd aan had staan. De journalist vroeg haar waarom ze dat destijds niet verteld had. Haar man geeft antwoord: “We hebben hier nooit in de openbaarheid over gesproken omdat ik niet wist tot wie ik mij moest wenden. Bovendien wilde mijn vrouw geen problemen met de Spaanse autoriteiten, want dan zou ze haar werkvergunning verliezen. Door de nieuwe publiciteit van dit moment rond de Teneriferamp, komen deze feiten weer bij ons boven.”

4. Het vierde wat we willen noemen is hetgeen een Nederlandse onderzoeker overkwam. Hij nam in het geheim een gesprek op met de Amerikaanse co-piloot, het bandje (overigens zonder belastende informatie) moest op last van de Amerikanen worden gewist, zodat het geen onderdeel zou zijn van het onderzoek. De laatste vraag is of dit niet aantoont dat Spanje en Amerika de eerste twee partijen waren, en de Nederlanders er als derde partij ‘aanhingen’.

5. De verkeerstoren maakt verschillende fouten. Zo handelen zij niet volgens de ICAO-richtlijnen. Volgens deze richtlijnen zijn de verkeersleiders verplicht om in standaard terminologie de vliegers op de hoogte te houden van zicht, windkracht, afstelling van de hoogtemeter. Tenslotte het Engels wat zij spraken was van die kwaliteit dat er hevige onduidelijkheid ontstaat over de ‘first’ en de ‘third’. Onze vijfde vraag die we onszelf zouden willen stellen is: Waarom gaat het Spaanse onderzoeksrapport aan deze dingen voorbij? Waarom worden deze dingen niet genoemd in het rapport?

Conclusie
We komen aan het einde van ons artikel. Als eerste schreven we over de politieke situatie in Spanje, als tweede schreven we over de vraag of deze politieke situatie invloed heeft gehad op de verwerking van de ramp. Bij ons derde punt aangekomen willen we conclusies gaan trekken.
Heeft de politieke situatie een rol gespeeld bij de afwikkeling van de ramp? Laten we ons eerst de volgende vraag stellen: Had Spanje er baat bij om de schuld van zich af te schuiven? Anders gezegd: Had Spanje er baat bij om een zo’n schoon mogelijke lei te hebben? Het antwoord daarop is onbetwist: ‘Ja’. Spanje was immers op weg naar een democratie met een grondwet, Spanje had immers nog maar heel weinig internationale betrekkingen, Spanje wilde immers lid worden van de NAVO, Spanje wilde immers lid worden van de Europese Gemeenschap. Allemaal redenen die aantonen dat Spanje er inderdaad baat had bij een schone lei.
De laatste vraag, en de meest belangrijke vraag van dit stuk is of dit alles van invloed is geweest op het Spaanse onderzoeksrapport. Laten we dit vooraf stellen; Veldhuyzen van Zanten heeft een ontzettend grote fout gemaakt, daar willen we niets aan af doen. Toch denken we dat het rapport kwalitatief veel beter had kunnen zijn als Spanje een daadkrachtige en stabiele democratie was geweest.
We hebben onder ons vorige kopje vijf vragen gesteld. De meeste vragen kwamen er op neer waarom de Spaanse onderzoekers noodzakelijke acties hadden nagelaten. Naar ons oordeel kan het niet zo zijn dat als je een dergelijke ramp aan het onderzoeken ben, je deze dingen ‘zomaar over het hoofd ziet’.
Nederlandse onderzoekers hebben Spanje erop attent gemaakt dat het wel eens zo zou kunnen zijn dat er een voetbalwedstrijd aanstond. Om dan vervolgens daar met geen woord over te reppen in het onderzoeksrapport, kan geen onbewuste keus zijn.

Positie van Nederland
We hebben de opdracht om in dit artikel niet alleen de politieke situatie in Spanje te bekijken en te bekritiseren, maar ook de opdracht om de Nederlanders onder de loep te nemen. Daar is echter veel minder over te schrijven. En dat op een paar redenen:
• Zoals geregeld in de Conventie van Chigago (1944) en Annex 13 van de International Civil Aviation Organisation (ICAO) is het land waar het ongeval plaatshad, de gerechtigde om het officiële rapport te schrijven. Nederlandse onderzoekers waren dus alleen in de positie om er commentaar op te geven.
• Nederland was al lang een democratie, zoals de meeste landen in Europa. Het was politiek een stabiel land. Met onafhankelijke onderzoeksinstanties. Zodoende had de politiek helemaal geen invloed op dergelijke onderzoeksinstanties.
Vaak wordt er gezegd dat de Nederlanders niets anders hebben gewild dan de schuld van hen af te schuiven, daarmee ‘toont men dan aan’ dat Nederland hier ook een politiek spel gespeeld heeft.

Deze opmerking snijd echter geen hout. Als we de Nederlandse commentaren op het Spaanse onderzoeksrapport lezen, dan valt het op dat ook zij als eerste oorzaak noemen ‘het vertrek van Veldhuyzen van Zanten zonder toestemming’. Echter, zij gaan een laag verder. Want vervolgens concluderen zij dat ook dit zijn oorzaken had. Namelijk de miscommunicatie tussen toren en beide vliegtuigen.
Natuurlijk, het valt niet te ontkennen, het is zwaar geweest voor Nederland om te verwerken dat nu juist de KLM, de nationale trots, dit moest overkomen. En ook juist uitgerekend Veldhuyzen van Zanten, het boegbeeld voor KLM van betrouwbaarheid en uiterste precisie. Het rapport is dan ook zeker met een gevoel van emotie geschreven. Echter, feitelijk is het een kwalitatief hoogstaand rapport. Ook dát valt niet te ontkennen. Het Nederlandse rapport pakte de spaanders die de Spanjaarden lieten liggen.

Waarom zij dat gedaan hebben? De liefde tot de nationale trots?

Tot slot
Gelukkig hadden beide landen overeenstemming in wat er moest gebeuren naar de toekomst toe. Veel is verandert in de luchtvaart. Vooral op het gebied van communicatie zijn veel verbeteringen geboekt. Laten we niet teveel achteruit kijken naar wat gebeurd is, maar vooral vooruit kijken naar wat er gebeuren moet!
Omdat de les van Tenerife niet vergeten mag worden!